جمعه , ۱۰ فروردین ۱۴۰۳
دستگاه همایون

آشنایی با دستگاه همایون و آواز اصفهان

موسیقی اصیل ایرانی برآمده از دل قرون ، در متن زندگی مردم اصیل ایران با نامهای موسیقی سنتی ایرانی و نیز موسیقی دستگاهی شناخته می شود. دستگاه همایون ، یکی از دستگاه های هفت گانه موسیقی ایرانی است که شامل مجموعه نغمه ها و آوازهایی است که سینه به سینه در فرهنگ ایرانی منتقل شده و امروز نوای آن دلنشین تر از همیشه به گوش می رسد. دستگاه همایون چنانچه از نام آن بر می آید ، به مفهوم فرخنده و مبارک است . حس زیبای دستگاه‌همایون ، احساسی با وقار و شاهانه است و به واسطه استفاده از یک گام خاص بالارونده و پایین رونده ، در میان دستگاه های موسیقی اصیل ایرانی بسیار منحصر به فرد می باشد.


فهرست مطالب


دستگاه و آواز در موسیقی به معناست؟

پیش از دوره قاجار به جای واژه دستگاه از واژه‌ی مقام استفاده می‌کردند و این واژه پس از آن در موسیقی ایرانی رواج پیدا کرد. دستگاه از دو کلمه «دست» و «گاه» تشکیل شده است و از آنجا که در موسیقی قدیم ایران، «گاه» به معنای پرده ساز بوده‌است؛ بنابراین دستگاه یعنی چگونگی قرار گرفتن انگشتان دست بر روی پرده‌های ساز که در هر قطعه یا آهنگ یا نغمه شکل خاص خود را داشته است. البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله هنر موسیقی چیست را بخوانید.

موسیقی امروزی ایران بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ آهنگ یا لحن دارد. این تعداد آهنگ که در اصطلاح موسیقی امروز «گوشه» نامیده می‌شود، برحسب مشابهت‌های ساختاری و فنی و حس و حال موسیقایی در هفت مجموعه‌ی بزرگ به نام دستگاه و پنج مجموعه‌ی کوچک به نام آواز تقسیم شده است.

تفاوت آواز با دستگاه در تعداد گوشه‌هاست، به طوری که تعداد گوشه‌های آواز کمتر از یک دستگاه است. همچنین از نظر حالت و نت‌های شاهد و ایست تفاوت‌هایی با هم دارند. آواز اصفهان به دلیل یکسان بودن کوکش با دستگاه‌همایون از متعلقات این دستگاه به حساب می‌آید.

سمپل ریت، بیت ریت و عمق بیت به چه معناست؟ + روش PCM چیست؟

در این مقاله سعی بر آن است که دستگاه همایون و جزییات آن مورد بحث و تحلیل قرار گیرد اما بهتر است پیش از آشنایی با دستگاه همایون در اینجا تعریف کوچکی بر برخی اصطلاحات در توصیف ساختار شناسی دستگاه های موسیقی داشته باشیم :

  • مقام مادر : جایگاه اصلی دستگاه موسیقی است که هویت آن دستگاه می باشد. برای مثال مقام همایون ، مقام اصلی دستگاه‌همایون است . همه دستگاه ها با درآمد که مقام مادر است شروع می شوند و در پایان گوشه ها دوباره در یک چرخه به مقام مادر باز می گردند .
  • ردیف : به معنای توالی و به ترتیب قرار گرفتن گوشه ها در یک دستگاه موسیقی ، ردیف می گویند.
  • گوشه : کوچکترین جزء موسیقیایی دارای هویت از یک ردیف را گوشه یا نغمه می گویند که در مجموعه ای از آهنگ ها ردیف را در دستگاه موسیقی تشکیل می دهند . گوشه های هر دستگاه مثلا دستگاه‌همایون نغمه های بسیار قدیمی بر اساس این دستگاه موسیقی هستند .
  • درآمد : به قطعه آغاز کننده ائی که با آن وارد یک دستگاه موسیقی می شویم درآمد می گویند که تعیین کننده حس و حال کل دستگاه موسیقی است .
  • فرود : در پایان هر قطعه ، گوشه های مختلف به مقام مادر پیوند می خورند که عامل آن را فرود می نامند .
  • گام : از توالی چند نت کنار هم گام به وجود می آید . گام هر دستگاه موسیقی بر اساس ارتفاع مرتب شده و ممکن است دارای ترتیب صعودی ( بالارونده ) یا ترتیب نزولی ( پایین رونده ) باشد.
  • دانگ : به مجموعه چهار نت موسیقی در توالی یکدیگر یک دنگ می گویند .

معرفی دستگاه همایون

در بیان ساده تعریف دستگاه موسیقی می توان گفت دستگاه ها مجموعه ای از توالی پرده های مختلف هستند که بر مبنای منطقی درونی با یکدیگر پیوند خورده و احساس خاصی را منتقل می سازند . دستگاه همایون از جمله دستگاه های موسیقی بسیار محبوب ایرانیان است که در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه ای دارد و زمزمه های بسیاری در این دستگاه موسیقی سر می شوند . در موسیقی زورخانه ای نیز از دستگاه موسیقی همایون استفاده می شود که این از ویژگیهای منحصر به فرد این دستگاه موسیقی است . دستگاه همایون با دستگاه شور از لحاظ فواصل دانگ اول ارتباطی نزدیک دارد . همچنین با دستگاه های نوا ، سه گاه ، چهار گاه نیز به واسطه پرده گردانی گوشه های دیگر خود دارای وجوه اشتراک است .

دستگاه همایون

بیشتر بخوانید: چگونه یک گروه موسیقی تشکیل دهیم؟ 

مهارت گوش دادن به موسیقی چیست؟ + معرفی ۵ نکته برای گوش دادن فعال

آواز شوشتری و آواز بیات اصفهانی در زیرمجموعه و از ملحقات دستگاه‌همایون می باشند . در شناخت دستگاه همایون همین بس که بزرگان موسیقی آن را تداوم زندگی ، اتحاد عشق و عاشق و معشوق و توحید خوانده اند و به دلیل این حس زیبای دستگاه همایون ، آن را ” دستگاه عشاق ” می نامند چرا که حزنی اسرار آمیز و شوری خاص دارد . در حقیقت موسیقی دستگاه‌همایون بسیار غمگین اما باشکوه است. استاد روح الله خالقی نیز دستگاه‌همایون را ” باشکوه، مجلل و آرام، و در عین حال مؤثر و جذاب و دلربا و زیبا ” وصف نموده است .

ساختار موسیقیایی دستگاه همایون چگونه است؟

گام در دستگاه‌همایون با گام دستگاه شور اندکی نزدیکی دارد. با این تفاوت که گام همایون در درجه سوم از گام شور در همین درجه ، نیم پرده بالاتر بوده و در همین نت حالت همایون بیان می گردد. از آنجا که نت شاهد همایون در درجه دوم است و از چند نت زیرگام برای اجرای آواز استفاده می شود ، پس حالت صعود محسوسی ندارد و از این جهت نیز مانند گام شور پایین رونده است .البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله آموزش تئوری موسیقی و هارمونی را مطالعه کنید.

موسیقیدانان دستگاه همایون را از لحاظ فواصل و دانگ ها به دستگاه موسیقی سه گاه نیز شبیه می دانند. فاصله چیزی است که موجب اختلاف میان دو آوای موسیقیایی می گردد و شنونده را قادر به تشخیص آن می کند . از نظر ساختارشناسی دستگاه همایون ، دانگ های گام همایون یکسان نیستند زیرا دانگ اول همایون از یک دوم نیم بزرگ و یک دوم بیش بزرگ و یک دوم کوچک و دانگ دوم همایون از یک دوم کوچک و دو دوم بزرگ تشکیل شده اند .دستگاه همایون از لحاظ پرده گردانی نیز با دستگاه موسیقی چهارگاه بی شباهت نیست. در گام ششم دستگاه همایون با افزودن نیم پرده به نت ششم و کم کردن ربع پرده از نت پنجم تداعی کننده برخی از گوشه های دستگاه چهارگاه است که عکس همین عمل در دستگاه چهارگاه امکان پذیر است و به گذر از چهارگاه به همایون منتهی می شود .

ریتم در موسیقی چیست؟ + بررسی اهمیت آن و آموزش تئوری آن در موسیقی

دستگاه‌همایون از منظر مرکب خوانی ( یعنی ورود به دستگاه های موسیقی دیگر ) نیز همانند دستگاه شور و دستگاه سه گاه است . امروزه فرود کامل دستگاه همایون با رهنمودهای اساتید بزرگی مانند استاد وزیری و استاد روح الله خالقی جنبه های علمی بیشتری یافته و فرودهای کامل در دستگاه همایون براساس تئوری موسیقی اصیل ایرانی شکل گرفته اند . در برخی آلات موسیقی مانند سنتور کوک ساز در دستگاه موسیقی شور و همایون و نیز آواز بیات اصفهان که خود نیز از ملحقات دستگاه‌همایون است یکسان است . کوک همایون برای تار و سه تار نیز مانند کوک آواز بیات اصفهانی و همچنین آواز ابوعطا است .البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله تمرین نت خوانی را مطالعه کنید.

نحوه‌ی پیدا کردن سلاح کلید یک گام همایون (سرکلید) چگونه است؟

سرکلید دستگاه همایون همانند سرکلید شور (دستگاه شور) است، ولی درجه سوم نیم پرده زیاد می‌شود.

ویژگی‌های گام همایون

  • مثل گام شور پایین رونده است، زیرا در حالت صعود محسوس ندارد.
  • فواصل گام همایون به ترتیب عبارت است از:
    دوم نیم بزرگ، دوم بیش بزرگ، نیم پرده، پرده، نیم پرده، پرده، پرده
  • دانگ‌های گام همایون مساوی نیستند، زیرا دانگ اول دارای یک دوم نیم بزرگ و یک دوم بیش بزرگ و یک دوم کوچک است و دانگ دوم از یک دوم کوچک و دو دوم بزرگ تشکیل می‌شود.

نام گوشه‌های مهم دستگاه‌همایون

درآمدها، چکاوک، بیداد، عشاق، طرز، بختیاری، شوشتری، لیلی و مجنون، شکوه، موالیان،نی داوود، نفیر، فرنگ

آشنایی با آواز بیات اصفهان

در بخش آشنایی با دستگاه همایون ، گفتیم که آواز بیات اصفهان و همچنین آواز شوشتری از متعلقات دستگاه همایون می باشند . اواز بیات اصفهان از اصیل ترین و با قدمت ترین آوازهای ایرانی است که حالتی مناجات گونه دارد و حسی عمیق میان غم و شادی در روح شنونده می دمد . خاستگاه آواز بیات اصفهان به شهر اصفهان و فرهنگ مردم آن بازمیگردد و از این نظر که نت پایه و همچنین نت شاهد آن در درجه چهارم همایون است ، آن را متعلق به دستگاه همایون می دانند اما برخی موسیقیدانان نیز آن را از جهاتی به دستگاه شور و دستگاه چهارگاه نیز مرتبط می سازند . از ویژگیهای آواز بیات اصفهانی این است که در آن واژه ها کاملا شمرده و آرام بیان می شود و بسیار آرامش بخش و عمیق است . 

دستگاه همایون

برخی از گوشه های آواز اصفهان ، درآمد ، جامه دران ، بیات راجه ، سوز و گداز ، راز و نیاز و … می باشند اما در ردیف های مختلف گوشه بیات شیراز در ردیف عبدالله دوامی و گوشه کرشمه در ردیف موسی معروفی نیز برای آواز بیات اصفهان ذکر شده است . از نمونه تصنیف های به یاد ماندنی در آواز بیات اصفهان می توان به تصنیف شاه من ، ماه من با آواز قمر الملوک وزیری ، آمد نوبهار با آهنگسازی مهدی خالدی و صدای بانو دلکش ، امشب شب مهتابه ساخته علی اکبر شیدا ، تصنیف بهار دلنشین اثر روح الله خالقی با شعری از بیژن ترقی و آلبوم سفر به دیگر سو اثر ماندگار استاد شهرام ناظری… اشاره کرد .

آکورد چیست؟ + تفاوت بین آکوردهای مهم در مقابل آکوردهای کوچک را بیاموزید

آشنایی با آواز شوشتری

آواز شوشتری نیز از دیگر گوشه های دستگاه همایون در موسیقی سنتی ایران است . برخی موسیقیدانان ، آواز شوشتری را یک گوشه در دستگاه همایون ، برخی آن را یک دستگاه کوچک مستقل و برخی دیگر آن را آواز می دانند اما معمولا در زمره آوازهای پنجگانه قرار نمی دهند . آواز شوشتری نقش برجسته ای در آثار خیام دارد ودر رساله موسیقی وی نیز شرح مبسوطی از این آواز وجود دارد . وجه تسمیه آواز شوشتری به شهر شوشتر در استان خوزستان اشاره دارد که این آواز بعدها به نواحی دیگر نیز راه یافته است . آواز شوشتری که امروزه غنا و وسعت بسیاری یافته است ، به همراه چند گوشه دیگر اوج دستگاه همایون را تشکیل می دهند .

احساس آواز شوشتری بسیار حزن انگیز است ، تا جاییکه برای پدید آوردن احساس اندوه و غم در تعزیه خوانی مورد استفاده قرار میگیرد اما در موسیقی فولکلور مناطق جنوبی ایران گاهی در قالب آهنگ های ملایم در مراسم های شاد مانند حنابندان نیز نواخته می شود . از جمله تصنیف های معروف در قالب آواز شوشتری می توان به قطعه بیا تا گل برافشانیم ساخته حسین علیزاده با صدای علیرضا افتخاری ، تصنیف بی قرار با صدای استاد شهرام ناظری ، تصنیف غوغای ستارگان ساخته همایون خرم اشاره کرد . از نمونه تصنیف های شاد در آواز شوشتری می توان به قطعه فولکلور شیرازی جینگ جینگ ساز میاد اشاره کرد .

بررسی گوشه ها و آهنگ هایی در دستگاه همایون

 در پایان در بیان مثال از گوشه ها و آهنگ هایی در دستگاه همایون ابتدا به ذکر چند گوشه و پس از آن نام آهنگ هایی در دستگاه همایون را به همراه سازنده و خواننده آن برخواهیم شمرد که مانند ستاره ای در آسمان موسیقی اصیل ایران همواره می درخشند . از جمله گوشه های دستگاه همایون گوشه شکوه که وجه تسمیه آن حالت شکوه انگیز آن است ، گوشه چهارگاه که از طریق گوشه موالیان انجام می شود و هر دو دردستگاه همایون قرار دارند و سپس با یک پرده گردانی به دستگاه چهارگاه می رسد ، گوشه بختیاری که ملودی فولکلور ایلات بختیاری است و محتوای موسیقیایی بسیار غنی ایل بختیاری را داراست ،  گوشه طرز، گوشه شوشتری ، گوشه راز و نیاز ، گوشه نوروز صبا ، گوشه لیلی و مجنون و گوشه سوزوگداز … را می توان نام برد که هر یک تاریخچه و ساختار منحصر به فرد خود را دارا هستند.

موسیقی هیپ هاپ چیست؟ + آشنایی با سبک هیپ هاپ

همچنین تصنیف های خزان عشق  ساخته استاد بدیع زاده ، تو ای پری کجایی با صدای حسین قوامی ساخته همایون خرم ، ساغرم شکست ای ساقی ساخته همایون خرم با آواز بانو مرضیه ، آلبوم بیداد با آهنگسازی پرویز مشکاتیان و صدای استاد شجریان از نمونه آهنگهایی در دستگاه همایون می باشند که نام پرآوازه ای در موسیقی ایرانی دارند.

سخن پایانی

شما در این مقاله با دستگاه همایون و آواز اصفهان آشنا شدید. همچنین با نحوه آهنگ های آنها آگاه شدید. اگر سوال یا نظری دارید آن را در کامنت مطرح کنید تا در اسرع وقت توسط ما جواب داده شود.

سوالات متداول

ساختار موسیقیایی دستگاه همایون چگونه است؟

گام در دستگاه همایون با گام دستگاه شور اندکی نزدیکی دارد. با این تفاوت که گام همایون در درجه سوم از گام شور در همین درجه ، نیم پرده بالاتر بوده و در همین نت حالت همایون بیان می گردد. از آنجا که نت شاهد همایون در درجه دوم است و از چند نت زیرگام برای اجرای آواز استفاده می شود ، پس حالت صعود محسوسی ندارد و از این جهت نیز مانند گام شور پایین رونده است .

آوازهای دستگاه همایون چیست؟

آموزش مجازی سه تار، آموزش آنلاین سه تار، وبسایت آموزش سه تار، وبسایت نت به نت، دستگاه همایون، آشنایی با دستگاه همایون، آواز شوشتری، آواز بیات اصفهان

پیشنهاد ما به شما

موسیقی هیپ هاپ

موسیقی هیپ هاپ چیست؟ + آشنایی با سبک هیپ هاپ

یکی از سبکهای مطرح در موسیقی، هیپ هاپ ( hip-hop music) است که در بین …

دیدگاهتان را بنویسید