آشنایی کامل با موسیقی سنتی ایرانی + بررسی انواع دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی سنتی ایرانی

موسیقی سنتی ایرانی دارای قدمتی قبل از تاریخ میلاد می باشد و نسل به نسل و سینه به سینه در میان مردم منتقل شده تا آنجایی که بخش هایی که بیشتر مورد پسند عامه مردم بوده اند، هنوز باقی مانده و به شکل امروزی درآمده است. در ایران باستان ۳ نوع موسیقی مرسوم بوده که شامل موسیقی آئینی یا دینی، موسیقی بزمی و موسیقی رزمی می باشد. اگر به موسیقی سنتی ایرانی علاقه دارید، در این مقاله شما را با انواع دستگاه ها و ردیف های این موسیقی اصیل ایرانی آشنا خواهیم کرد؛ بنابراین تا انتها با ما همراه باشید.

---

فهرست مطالب

• معرفی موسیقی سنتی ایرانی
• تاریخچه‌ای از موسیقی سنتی ایران
• بررسی الفبای موسیقی سنتی ایرانی
• ردیف موسیقی سنتی ایران چیست؟
• نام ردیف‌های پرکاربرد موسیقی سنتی ایرانی چیست؟
• دستگاه در موسیقی ایرانی چیست؟
• معرفی انواع دستگاه‌های موسیقی سنتی
• اصطلاح گوشه در موسیقی ایرانی چیست؟
• معرفی انواع گوشه‌های موسیقی ایرانی
• نتیجه گیری
• سخن پایانی و سوالات متداول

---

معرفی موسیقی سنتی ایرانی

موسیقی اصیل ایرانی تحت عناوینی مانند موسیقی سنتی ایرانی، موسیقی کلاسیک ایرانی یا موسیقی دستگاهی شناخته می شود. موسیقی اصیل ایرانی را مجموعه ای از دستگاه ها، نغمه ها و آوازها تشکیل می دهد که قبل از میلاد مسیح تا به امروز بین مردم ایران در جریان می باشند. البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله آهنگ اصیل مازندرانی را بخوانید. از جمله کشورهایی که در شکل گیری این نوع موسیقی مؤثر و تاثیرگذار بوده اند، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• آسیای میانه
• افغانستان
• پاکستان
• جمهوری آذربایجان
• ارمنستان
• ترکیه
• یونان

«باربد»، «نکیسا» و «رامتین» از موسیقیدان ها و نوازندگان موسیقی سنتی ایرانی در ایران باستان می باشند. لازم به ذکر است که ردیف های موسیقی اصیل ایرانی به عنوان اولین پرونده مستقل ایران در مهر ماه سال ۱۳۸۸ در فهرست میراث ناملموس جهانی به ثبت رسید. البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله دستگاه شور چیست را بخوانید.

تاریخچه‌ای از موسیقی سنتی ایران

با نگاهی بر نقاشی‌ها و کنده‌کاری‌ها و آثار به جا مانده از چندین هزار سال پیش گروهی از نوازندگان را مشاهده خواهیم کرد که در بزمی دور هم نشسته‌اند و هر کدام ساز‌هایی مثل چنگ، تمبک، نی و … را در دست داشته و مشغول نواختن هستند و یک نفر هم مشغول به خواندن آواز است. از این نمونه اسناد و آثار‌ها در سراسر جهان و در همه‌ی شهر‌ها دیده شده و می‌توان به این نتیجه رسید که موسیقی اصیل یا موسیقی سنتی ایرانی قدمتی دیرینه و گستردگی فراوانی دارد. از نوازندگان ایران باستان می‌توان از «باربد» و «نکیسا» و «رامتین» نام برد. موسیقی ایرانی که اکنون با آن سر و کار داریم همان موسیقی است که از زمان‌های خیلی دور مثل دوره‌ی قاجار تا به امروز سینه به سینه در بین ایرانیان رایج بوده و منتقل شده است.

موسیقی که امروزه در محیط‌های آکادمیک یا غیر آکادمیک در دسترس است شکل دلنشین و قابل فهم‌تر همان موسیقی قدیم است که علاوه بر ایران بخش بزرگی از آسیای میانه، افغانستان، پاکستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و یونان هم از آن تاثیر گرفتند. البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله سبک های موسیقی پاپ را بخوانید. همچنین با نگاهی به کتاب فلاسفه و دانشمندان قرن چهار تا نه هجری قمری متوجه خواهیم شد که موسیقی در این دوران اهمیت خاصی داشته به طوری که کسانی، چون ابو نصر فارابی، بو علی سینا، صفی الدین ارموی، قطب الدین شیرازی، عبدالقادر مراغی و… در کتاب‌های خود از موسیقی و اهمیت آن سخن گفته‌اند.

بررسی الفبای موسیقی سنتی ایرانی

همانطور که می دانید دنیای موسیقی پر از واژه های خارجی و جذاب می باشد که حتی برخی از آنها به گوش ما نخورده اند. در این قسمت به برخی از این الفبا و اسامی می پردازیم:

• گوشه یا مقام: به کوچکترین جزء هویت دار از ردیف موسیقی اصیل ایرانی گوشه یا مقام می گویند که شامل آهنگ های قدیمی می شود که در مناطق مختلف ایران خوانده می شود.
• دستگاه: بعضی از گوشه های موسیقی اصیل، چون در یک منطقه خاص قرار گرفته اند، در نتیجه حال و هوایی یکسان دارند.
• آواز: به مجموعه ای از چندین گوشه آواز گفته می شود. آوازهای متعلق به دستگاه موسیقی اصیل ایرانی از قبیل آواز ابوعطا (متعلق به دستگاه شور)، آواز بیات ترک (متعلق به دستگاه شور)، آواز افشاری (متعلق به دستگاه شور)، آواز دشتی (متعلق به دستگاه شور)، آواز بیات کرد (متعلق به دستگاه شور)، آواز بیات اصفهان (متعلق به دستگاه همایون) می باشد.
• ردیف موسیقی ایرانی: مجموعه ای از تمامی آوازهای ایرانی و گوشه ها در کتابی ایرانی به نام ردیف موسیقی ایرانی جمع آوری شده اند. ردیف موسیقی ایرانی در واقع دایره المعارف موسیقی سنتی ایرانی است.

• مرکب خوانی: به این مدل از خواندن که نوازنده از یک دستگاه شروع کرده و وارد دستگاه دیگری می شود در اصطلاح مرکب خوانی می گویند.
• نت شاهد: نتی که دارای بیشترین کاربرد در هر دستگاه و آواز است را نت شاهد می گویند.
• گام: گام در موسیقی غربی به دستگاهی گفته می شود که از ۲ دسته مینور و ماژور تشکیل شده اند.
• رپرتوار: معادل ردیف در موسیقی غربی است.
• دانگ: به هر چهار نت که پشت سر هم قرار می گیرند یک دانگ می گویند.

ردیف موسیقی سنتی ایران چیست؟

ردیف در نظام دستگاهی موسیقی سنتی ایرانی شامل هفت دستگاه با نام‌های شور، سه گاه، همایون، چهارگاه، نوا، راست پنجگاه، ماهور و پنج آواز با نام‌های ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی و اصفهان است. آواز‌های ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی به دلیل یکسان بودن کوک آن‌ها با دستگاه شور از متعلقات دستگاه شور و آواز اصفهان نیز به خاطر یکسان بودن کوک آن با دستگاه همایون از متعلقات دستگاه همایون محسوب می‌شود. البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله سبک آر اند بی را بخوانید.

دستگاه از دو کلمه “دست” و “گاه” تشکیل شده است. “گاه” به معنای پرده ساز است و دستگاه یعنی چگونگی قرار گرفتن انگشتان دست بر روی پرده‌های ساز که در هر قطعه یا آهنگ یا نغمه شکل خاص خود را دارد. تفاوتی که آواز با دستگاه دارد در تعداد گوشه‌هاست به گونه‌ای که تعداد گوشه‌های دستگاه بیشتر از آواز است. مجموعه‌ی هفت دستگاه و پنج آواز روی هم حدود ۲۰۰ تا ۴۰۰ گوشه دارد.

هر کدام از این آواز‌ها و دستگاه‌ها خود شامل چندین گوشه هستند که در ویژگی‌های ملودیک و ساختاری با هم مشابه‌اند. به عبارت دیگر گوشه‌هایی که دارای حالت‌ها، ویژگی‌های ساختاری و ملودیک و … مشابه هستند را در یک آواز یا دستگاه جای می‌دهند و مجموعه‌ی دستگاه‌ها و آواز‌ها را ردیف می‌نامند.

نام ردیف‌های پرکاربرد موسیقی سنتی ایرانی چیست؟

ردیف‌های آوازی

ردیف عبدالله دوامی، ردیف سید حسین طاهرزاده، ردیف محمود کریمی، ردیف سعید هرمزی، ردیف مرتضی نی داوود، ردیف ادیب خوانساری، ردیف‌آوازی زنده‌یاد نورالدین رضوی سروستانی با تار داریوش طلایی، ردیف آوازی محمدرضا شجریان، ردیف آوازی موسیقی ایرانی هوشمند عقیلی، ردیف آوازی موسیقی ایرانی ابراهیم بوذری، ردیف آوازی استاد اسماعیل مهرتاش، ردیف آوازی حاتم عسگری فراهانی و ….

ردیف‌های سازی

از ردیف‌‌های پرکاربرد آوازی می‌توان به ردیف میرزا عبدالله، ردیف آقاحسینقلی، ردیف ابوالحسن صبا، ردیف عالی علی اکبر شهنازی و ردیف موسی معروفی اشاره کرد.

دستگاه در موسیقی ایرانی چیست؟

حتی اگر بر خلاف اصرار ما، به موسیقی سنتی ایرانی توجهی نشان ندهید، نام دستگاه موسیقی به گوشتان خورده است. شاید با خودتان بپرسید که آیا کسی هست با کلامی ساده به ما راجع به این دستگاه‌ها توضیح دهد؟ ما در ادامه قرار است همین امر شما را به واقعیت تبدیل سازیم.
اگر بخواهیم با زبانی بسیار ساده دستگاه را به شما معرفی کنیم، باید بگوییم که هر دستگاه از تعدادی گوشه‌ که بترتیب معینی پشت سر هم قرار گرفته اند تشکیل شده است.هر دستگاه کوک مخصوص بخود را دارد. گوشه ها در حقیقت، ملودی های کوتاهی هستند که شما در یک ساز و اواز یا تکنوازی یک ساز ایرانی معمولا می شنوید. مجموعه گوشه ها در کنار هم شالوده یک «دستگاه» را پدید می‌آورند. حالا که با مفهوم دستگاه‌ در موسیقی ایرانی آشنا شدیم، بهتر است راجع به انواع آن نیز اطلاعاتی به دست بیاوریم.

معرفی انواع دستگاه‌های موسیقی سنتی

دستگاه شور

شاید قسمت زیادی از قطعات موسیقی ایرانی مثل تصنیف ها چهارمضراب ها و … بر اساس این دستگاه ساخته شده است،این دستگاه را می‌توان یکی از بزرگترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی به شمار آورد. بسیاری از ترانه های موسیقی نواحی ایران در کوک هایی معادل شور اجرا می شوند.

دستگاه سه‌گاه

این دستگاه را می‌توان یکی از کهن ترین دستگاه های موسیقی ایرانی نامید و بنظر تبار کهن تری نسب به سایر دستگاه ها دارد‌.

دستگاه چهارگاه

مخصوص سحرخیزها است و به صبح تعلق دارد. قطعا شما نیز یکی از آن‌ها را در خانه‌ی پدربزرگ یا از رادیو شنیده‌اید. پس اگر صبح‌ها احساس خستگی و کسلی می‌کنید، به جای اینکه قهوه بخورید، آهنگ‌های ساخته شده توسط دستگاه چهار‌گاه را گوش دهید تا خواب از سرتان بپرد.

دستگاه همایون

معمولا انسان‌ها یک خصیصه‌ی مشترک دارند. وقتی ناراحت می‌شوند، آهنگ غمگین گوش می‌دهند که حالشان خراب‌تر شود و اشک خودشان را درمی‌آورند. جدا از اینکه این حرکت واقعا یک نوع خود‌آزاری به شمار می‌رود، اما آهنگ‌های دستگاه همایون مخصوص همین مواقع است. موقع ناراحتی آهنگ‌های دستگاه همایون را گوش دهید تا با اشک‌هایتان سیلی راه بیندازید.

دستگاه ماهور

برخلاف دستگاه همایون، آهنگ‌های ساخته شده در دستگاه ماهور کاملا فرح بخش و سرشار از شور زندگی هستند.آهنگ‌های این دستگاه حال دلتان را خوب می‌کنند و حسابی شما را سرحال می‌آورند. پس اگر برخلاف دسته‌ی قبلی، موقع ناراحتی ترجیح می‌دهید سرحال شوید، به آهنگ‌های دستگاه ماهور گوش دهید.

دستگاه نوا

این دستگاه از لحاظ کوک شباهت زیادی به دستگاه شور دارد اما گردش های ملودی در ان تفاوت های اساسی با شور دارد. این دستگاه حالتی عرفانی و بسیار عمیق را در انسان بوجود می آورد.

دستگاه راست ‌پنجگاه

متاسفانه آهنگ‌های ساخته شده توسط این دستگاه زیاد نیست. دستگاه راست پنجگاه تقریبا شبیه دستگاه ماهور است. اما مانند دستگاه شور و نوا از لحاظ جمله بندی و فرود ها و نت های ایست و شاهد تفاوت های اساسی با همدیگر دارند.

اصطلاح گوشه در موسیقی ایرانی چیست؟

حالا که حرف از گوشه در موسیقی ایرانی شد، بد نیست راجع به آن نیز اطلاعاتی داشته باشیم. در حقیقت گوشه به عنوان کوچک‌ترین و مهم‌ترین عنصر در موسیقی سنتی ایرانی به شمار می‌رود. از بهم پیوستن چند گوشه نیز آواز یا دستگاه شکل می‌گیرد. ردیف موسیقی دستگاهی متد آموزش و یادگیری دستگاه هاست پس برای یادگیری هر دستگاه باید ردیف ها را اموخت تا از طریق آنها با ادبیات و جملات موسیقی ایرانی آشنا شوید. اساتید بزرگ موسیقی ایرانی هر کدام ردیف مخصوص به خودشان را دارند که ملهم از نحوه تفکر و حس و حال و مکتب هر استاد است اما علیرغم این تفاوت های جزیی در کل ردیف اساتید مختلف از لحاظ ساختار ی شباهت زیادی با هم دارند.هر نوازنده موسیقی ایرانی با فراگیریگوشه‌های موسیقی ایرانی با تمرین و ممارست می تواند بر اساس این گوشه ها بداهه نوازی انجام دهد.

معرفی انواع گوشه‌های موسیقی ایرانی

هر گوشه می‌تواند اسم خاصی داشته باشد و به مکتب و دستگاه خاصی نیز تعلق داشته باشد. این گوشه‌ها در ردیف‌های مختلف نیز تفاوت دارند. برای مثال در دستگاه شور، ردیف میرزا عبدالله ۲۵۰ گوشه دارد. اما در ردیف محمود کریمی، فقط ۱۴۵ گوشه وجود دارد. متخصص‌های موسیقی چون محمد رضا لطفی، هرمز فرهت، ژان دورینگ و …گوشه‌ها را به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌کنند. البته برای سهولت کار، در ادامه لیست گوشه‌های موسیقی ایرانی را به شما معرفی می‌کنیم تا اطلاعات کامل‌تری داشته باشید.

گوشه‌های دستگاه شور

از آنجا که گوشه‌های دستگاه شور در ردیف محمود کریمی و میرزا عبدالله متفاوت است، ما فقط مهم‌ترین آن‌ها از جمله درآمد رهاب ،شهناز، رضوی،قرچه و حسینی را ذکر کرده‌ایم.

گوشه‌های دستگاه سه‌گاه

درآمد سه‌گاه،زنگ شتر، جغنایی،کرشمه، شاه ختایی، مثنوی، زابل، نفیر، مسیحی، مویه، بسته نگار، مخالف، نغمه، حزین

گوشه‌های دستگاه چهار‌گاه

درآمد، پیش‌زنگوله، نغمه، کرشمه، مویه، زنگ شتر، زابل، بسته نگار، فرود،‌ حصار ، مخالف، حاجی حسنی، مغلوب، نغمه، حزین، حدی، پهلوی، رجز، منصوری، لزگی، متن و حاشیه، رنگ شهرآشوب

گوشه‌های دستگاه همایون

چکاوک، بیداد، نی‌داود، عشاق، باوی، ابوالچب، راوندی، موره، لیلی و مجنون، طرز، نوروز عرب، نفیر، فرنگ، زابل، بیات عجم، عرال، دناسری، شوشتری، منصوری، موالیان، بختیاری، مولف، دلنواز، جامه‌دران، نی‌ریز، صوفی‌نامه

گوشه‌های دستگاه ماهور

درآمد، گشایش، مقدمه داد، داد، مجلس‌افروز، دلکش، خسروانی، خاوران، طرب انگیز، نیشابورک، طوسی، مرادخانی، فیلی، حصار ماهور، زیرافکند، نیریز، شکسته، عراق،حزین، کرشمه، زنگوله، راک هندی، راک کشمیر، راک عبدالله، کرشمه راک، صفیر راک، مثنوی، ساقی‌نامه

گوشه‌های دستگاه نوا

درآمد‌ها، کرشمه، گردانیه، بیات راجه، عشاق، محیر، حزین، زنگوله، نهفت، گوشت، عشیران، نیشابورک، عراق، مجسلی، خجسته، حسینی، بوسلیک، رَهاوی، آواز مسیحی، ناقوس، نیریز

گوشه‌های دستگاه راست پنجگاه

درآمد، زنگ شتر یا ناقوس، زنگوله، نغمه، خسروانی، روح‌افزا، پروانه، پنج‌گاه، عشاق، نیریز، زابل، بیات عجم، بحر نور، قرچه، منصوری، مبرقع، طرز، سپهر، عراق، محیّر، آشور آوند، اصفهانک، حزین، شوشتری‌گردان، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، فرنگ، ابوالچپ، راوندی، لیلی و مجنون، طرز، ماوراءالنهر، راک عبدالله، راک هندی، فرود، نیریز صغیر، نیریز کبیر

نتیجه گیری

همانطور که در این مقاله گفته شد، موسیقی سنتی ایرانی مواردی چون دستگاه ها، نغمه ها و آوازها را شامل می شود که از هزاران سال قبل از تاریخ میلادی تا به امروز سینه به سینه در میان مردمان چرخیده است. در دوران ایران باستان موسیقی در بالاترین درجه و مراتب قرار داشت چرا که آن زمان معتقد بودند موسیقی صدای خداوند است. در این مقاله سعی شد تا شما را با نوع موسیقی اصیل ایرانی و انواع دستگاه ها و شورها آشنا کنیم. 

سخن پایانی

شما در این مقاله با موسیقی سنتی ایرانی آشنا شدید.همچنین از موسیقی سنتی ایرانی کامل آگاه شدید.اگر سوال یا نظری دارید آن را در کامنت مطرح کنید تا در اسرع وقت توسط ما جواب داده شود.

سوالات متداول