پس از انقلاب اسلامی در ایران، تحت تاثیر سبک‌های موسیقی غربی از جمله موسیقی سبک جاز گروه‌های موسیقی در ایران شکل گرفتند که اگرچه خودشان را نمایندگان موسیقی جاز نمی‌دانستند، ولی در آن‌ها ردپای موسیقی جیپسی سوئینگ (gypsy swing) و کلزمار (klezmer) و سایر عناصر مرتبط با موسیقی جاز دیده می‌شود. در این مقاله به معرفی برخی از این گروه‌های موسیقی می‌پردازیم.
فهرست مطالب
- آشنایی با سبک جاز
- موسیقی جاز ایرانی چگونه به وجود آمد؟
- چه سازهایی در موسیقی سبک جاز نواخته می‌شوند؟
- معرفی برخی از این گروه‌های موسیقی سبک جاز در ایران و جاز ایرانی
- سخن پایانی و سوالات متداول
آشنایی با سبک جاز
جاز یک سبک موسیقی ایجاد شده توسط سیاه پوستان آمریکا در اواخر سده نوزدهم و اوایل سده بیستم است .از مشخصات آن، به‌کارگیری نت های محزون ؛ سنکپ و ضدضرب، ضرب‌های کشیده ؛کوتاه و خرامان( سوینگ ) ؛تغییرات داینامیکی وسیع، به‌کارگیری ندا و پاسخ، پلی‌ریتمیک بودن و مهم‌تر از همه بداهه نوازی است. البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله آهنگ اصیل مازندرانی را بخوانید.
این سبک را نخستین فُرم هنری (Art Form) پدیدآمده در ایالات متحدهٔ آمریکا می‌دانند. گروه موسیقی ای که جاز بنوازد، گروه جاز نام دارد. با فراگیری جاز در سراسر دنیا، این موسیقی تأثیر زیادی روی فرهنگ‌های موسیقایی ملت‌ها، مناطق و محل‌های مختلف، همچنین رشد بسیاری از سبک‌های شاخص دیگر داشت.از اوایل دههٔ ۱۹۱۰ جاز نیواورلینز به وجود آمد که ترکیبی از دسته‌های دوره‌گرد سازهای بادی برنجی، رگتایم موسیقی بلوز با بدیهه سازی های فراوان است.
موسیقی جاز ایرانی چگونه به وجود آمد؟
داستان موسیقی جاز در ایران از شرکت نفت ایران شروع شد! در سال‌های اول دهه ۶۰، بیشتر صنعت نفت ایران را شرکت‌های آمریکایی و بریتانیایی در خوزستان در دست داشتند. البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله دستگاه شور چیست را بخوانید. کارکنان این شرکت‌ها کلوب‌های مخصوص خودشان را در شهرهای اهواز، خرمشهر و آبادان داشتند و می‌توان گفت موسیقی جاز از همان کلوب‌ها به ایران راه یافت. هرچند که مطابق با مقاله‌ای که در کتاب «جهان جاز» (Jazz World)، در سال ۲۰۱۷، چاپ شد:(موسیقی جاز در مقایسه با موسیقی پاپ در ایران با استقبال کمتری رو‌به‌رو شد.)
برخی از ویژگی‌های موسیقی جاز عبارتند از:
• ضرب‌های کشیده، کوتاه و خرامان در جاز، بعنوان یکی از سبک‌های قدیمی و فرعی موسیقی جاز شناخته می‌شود.
• وجود تغییرات داینامیکی وسیع و به کارگیری ندا و پاسخ، نشان دهنده سبک موسیقی جاز است.
• اجرای چندین ریتم مجزا در موسیقی جاز به وفور به چشم می‌خورد که به آن، پلی ریتمیک می‌گویند.
• از ویژگی‌های بارز موسیقی جاز این است که به صورت بداهه‌نوازی، نواخته می‌شود. بداهه‌نوازی همان حالتی است که بدون هیچ تنظیم و هماهنگی از قبل، موسیقی نواخته می‌شود.
چه سازهایی در موسیقی سبک جاز نواخته می‌شوند؟
در موسیقی جاز سازهای بادی نقشی اساسی دارند و در آغاز پیدایش این سبک فقط از این سازها استفاده می‌شد. اما به‌تدریج سازهای دیگری هم روی کار آمد و امروزه در یک گروه موسیقی جاز پیانو، گیتار و… را نیز در کنار سازهای دیگر می‌بینیم. البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله سبک های موسیقی پاپ را بخوانید.
- ترومپت ، بیش از هر ساز دیگری با موسیقی جاز آمیخته است.
- کرنت، شباهت بسیاری به ترومپت دارد، اما رنگ صوتی لطیف‌تری دارد.
- ساکسوفون، از زنده‌ترین سازهای جاز است و به‌واسطهٔ صدای انعطاف‌پذیرش از ابتدای تولد موسیقی جاز تاکنون در آن حضور پررنگی داشته است.
- ترومبون، مثل ترومپت از سازهای بادی برنجی است. این ساز از همان ابتدا در موسیقی جاز حضور داشت.
- پیانو ، در قسمت ریتم جاز سازی چندکاره است و به‌واسطهٔ قابلیت‌های ملودیک و هارمونیک خود از ابتدای شکل‌گیری موسیقی جاز از سازهای اصلی آن بود.
- گیتار، در اوایل شکل‌گیری موسیقی جاز، از گیتار آکوستیک استفاده می‌شد، اما امروزه بیشتر حضور گیتار الکتریک را در این موسیقی می‌بینیم.
- درامز، ست در بخش ریتم موسیقی جاز اهمیت زیادی دارد و مثل موتوری است که گروه را هدایت می‌کند.
- کنترباس (دوبل باس)،در ابتدای تولد موسیقی جاز در نیوارلئان، انجمن‌های سیاهپوست در نوازندگی خود از ساکسوفون باس استفاده می‌کردند.
معرفی برخی از این گروه‌های موسیقی سبک جاز در ایران و جاز ایرانی
دوک الینگتون، یکی از بزرگان تاریخ موسیقی جاز، در اصفهان
در سال ۱۹۶۳، دوک الینگتون در اصفهان و آبادان به روی صحنه رفت. این برنامه بخشی از یک تور کنسرت آسیا از طرف وزارت امور خارجه ایالات متحده بود. البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله سبک آر اند بی را بخوانید. سه سال بعد آلبومی از او منتشر شد به نام «Far East Suite». این آلبوم شامل ترک‌هایی از موسیقی جاز بود که تجربیات و تاثرات الینگتون از تور کنسرت در ایران را بازتاب می‌داد، برای مثال اسم یکی از این ترک‌ها «اصفهان» بود.
اما پرسش این‌جا است که آیا این دیدار بر گسترش موسیقی جاز ایرانی تاثیرگذار بود؟ آیا در آن زمان هیچ موزیسین جاز ایرانی هم در ایران وجود داشت؟ جواب این است که بله. ولی آن ها اغلب ترانه‌ها و آهنگ‌های معروف جاز آن زمان مثل «Far East Suite» را کاور می‌کردند. اما در دهه ۱۹۷۰، شاهد تغییری عمومی در گرایش موزیسین‌ها به سبک‌های موسیقی مدرن مثل راک اند رول و جاز بودیم. گرایش به ایجاد دسته‌های بزرگ جاز (big-band jazz) نیز در همین زمان، در ایران پدیدار شد.
لوید میلر و شوی تلویزیونی «کوروش علی خان»
لوید میلر (Lloyd Miller) که در میان ایرانیان به نام «کوروش علی خان» شهرت دارد. نوازنده، آهنگساز و اتنومیوزیکلوژیست آمریکایی بود که ۷ سال در ایران در حال پژوهش روی موسیقی و فرهنگ ایرانی بود. در دههٔ ۱۹۶۰ میلادی، گروهی موسیقی‌دان سبک جاز با شرکت لوید میلر و پرستون کیز، سبک جدیدی از موسیقی جاز به نام موسیقی «جاز شرقی» را ابداع کردند که در واقع می‌توان آن را گونه‌ای موسیقی تلفیقی یا فیوژن در نظر گرفت. در این سبک از عناصر موسیقی سنتی ایرانی و موسیقی جاز آمریکایی در کنار هم استفاده می‌شود.
لوید میلر در تلویزیون ملی ایران برنامه‌ای را با نام مستعار « کوروش علی خان» اجرا می‌کرد. در شوی کوروش علی خان، لوید میلر در مرز موسیقی غربی و موسیقی سنتی ایرانی حرکت می‌کرد. او علاوه بر نواختن پیانو وکلارینت، انواع سازهای زهی و کوبه‌ای ایرانی را نیز در این برنامه می‌نواخت.
نوای موسیقی ایرانی در اجرای پیانو از سبک جاز
لوید میلر یکی از قطعات عالی خود را به نام یکی از دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی نام‌گذاری کرد: قطعه «سه‌گاه». او این قطعه را برای پیانو نوشت و اجرا کرد. لوید میلر برای اجرای این قطعه پیانو را طوری کوک کرد که صدایی شبیه سنتور تولید کند و بعد طوری با انگشتانش قطعه را نواخت، انگار که انگشتانش کار مضراب سنتور را می‌کنند! اگرچه حرکت دستان میلر در اجرای قطعه سه‌گاه، یادآور حرکت دستان پیانیست مشهور جاز، تلونیوس مونک (Thelonious Monk) است، اما استراتژی او در نواختن حالت اجرای یک کار تجربی را دارد. در واقع می‌توان گفت موسیقی لوید میلر ریشه در موسیقی جاز دهه ۵۰ و موسیقی‌دانان مورد علاقه او دارد، ریشه‌ای که با تبحر زیاد او در شناخت موسیقی شرق، پرورده شده است. ویدیوی زیبای اجرای پیانوی ایرانی با رنگ صوتی سنتور، توسط لوید میلر را در ادامه تماشا کنید.
- نمونه هایی از گروه های جاز ایرانی
پس از انقلاب اسلامی در ایران، تحت تاثیر سبک‌های موسیقی غربی از جمله موسیقی جاز گروه‌های موسیقی در ایران شکل گرفتند که اگرچه خودشان را نمایندگان موسیقی جاز نمی‌دانستند، ولی در آن‌ها ردپای موسیقی جیپسی سوئینگ (gypsy swing) و کلزمار (klezmer) و سایر عناصر مرتبط با موسیقی جاز دیده می‌شود.
گروه ایجاز (E-JAZZ)
گروه ایجاز (Ejazz) در سال ۸۰ شکل گرفت و در سال ۸۹ برای اولین بار با اجرای قطعاتی از عزیزا مصطفی زاده (خواننده، نوازنده پیانو و آهنگساز موسیقی جاز آذربایجانی) و رضا تاجبخش به روی صحنه رفت. اعضای این گروه هومن غفاری (درامز)، رضا تاجبخش (پیانو)، دارا دارایی (گیتار باس) و بابک مالکی فر (گیتار الکتریک) به عنوان نوازنده میهمان بودند.
کنسرت بزرگ گروه «ایجاز» (ejazz) که در تاریخ ۲۶ و ۲۷ آبان ۱۳۸۹ در تالار وحدت برگزار شد، در واقع اولین اجرای رسمی یک گروه موسیقی جاز بعد از انقلاب اسلامی بود. می‌توان گفت که سبک اجرای این کنسرت جزفیوژن بود، گونه‌ای تلفیقی از جاز و عناصری از موسیقی ایرانی.
گروه ایجاز، در این کنسرت قطعه «باور کن» را که پیش‌تر در سبک پاپ اجرا شده بود در سبک موسیقی جاز اجرا کردند. در بخش دوم کنسرت قطعاتی همچون، «همیشه»، «ویوا کارلوس»، «ادامه دار» و «سنتور من»، اجرا شد. قطعه «سنتور من» از ساخته‌های پدرام درخشانی، سرپرست گروه رومی است که دراجرای گروه ایجاز خود نوازندگی ستنور آن را بر عهده داشت. این قطعه با ریتم‌های موسیقی ایرانی آغاز شد ، اما در ادامه گیتار باس، درامز و پیانو با یک ریتم جاز تند به آن اضافه شدند و آوای سنتور نیز از شکل آشنای سنتی خود به شیوه‌ای نزدیک به جاز تغییر کرد. اجرای قطعه «ویوا کارلوس» را میتوانید در ویدیوی بالا تماشا کنید.
تاجبخش درباره اصطلاح «جاز ایرانیزه» که به عنوان سبک کارشان از آن نام برده بود این‌طور توضیح می‌دهد:هر کشوری برای خودش یک سبک‌های مقامی دارد. در آن گام‌ها می‌شود با ملودی‌ها و هارمونی‌ها بازی کرد. می‌شود از موسیقی جاز و موسیقی مقامی خودمان دو چیز کاملا متفاوت را با هم ترکیب کرد و فضای جدیدی به وجود آورد.
گروه بمرانی (Bomrani) از سبک جاز
بُمرانی نام گروه موسیقی ایرانی است که در سال ۱۳۸۷ فعالیت خود را از فضای مجازی و کافه‌ها و سپس آهنگسازی و اجرای زنده در تئاتر شروع کرد و هم‌اکنون از گروه‌های فعال داخل ایران است. گروه بمرانی را می‌توان یکی از اولین گروه‌های موسیقی در ایران دانست که پس از انقلاب اسلامی، در سبک جاز، بلوز و کانتری، روی استیج‌های تهران به اجرا پرداختند. به عنوان یک مثال عناصر موسیقی جاز را می‌توان در ترانه «تو کجایی» از آلبوم «سیزده چهل» گروه بمرانی تشخیص داد.
گروه پالت (Pallet)
گروه پالت یک گروه موسیقی ایرانی است که با تلفیق عناصر گوناگون مربوط به سبک‌های مختلف از جمله سبک جاز، گونه‌ای موسیقی ایرانی با رنگ‌‌و‌بوی موسیقی غربی به وجود آورده است. ویژگی گروه «پالت» سازبندی آن است. سازهای گروه پالت کنترباس، کلارینت، آکاردئون، گیتار، ویولن سل را شامل می‌شود. پالت آثار خود را با مشارکت اعضای خود با سلایق متفاوت می‌آفریند که این باعث تنوع موسیقی این گروه شده است.
می‌توان عناصر موسیقی جاز را در ترانه «ماهی و گربه» از آلبوم «شهر من بخند»، تشخیص داد. گروه پالت این موسیقی را در پایان فیلم «ماهی و گربه» ساخته موفق شهرام مکری، اجرا می‌کند.
گروه پالت، صدای موسیقی آلترناتیو نسل جدید ایران است، ترکیبی از اشعار کلاسیک و مدرن فارسی و ترکیبی از مسائل روز ایران و میراث فرهنگی این سرزمین. موسیقی گروه پالت المان‌های موسیقی سنتی، کلاسیک، جاز، راک، جیپسی و موسیقی فولک ایرانی را با هم ترکیب می‌کند. این گروه با ترکیب موسیقی ایرانی و شرقی در چارچوب سازهای غربی، در ابتدای کارش برای شنوندگان موسیقی ایرانی، آشنا نبود، اما کم‌کم جای خودش را میان موسیقی دوستان در ایران و خارج از ایران باز کرد.
سخن پایانی
شما در این مقاله با سبک موسیقی جاز آشنا شدید.همچنین از موسیقی جاز در ایران و گروه های جاز ایرانی آگاه شدید.اگر سوال یا نظری دارید آن را در کامنت مطرح کنید تا در اسرع وقت توسط ما جواب داده شود.
سوالات متداول
اصالت موسیقی جاز به غرب آفریقا تعلق دارد. سیاه پوستان آمریکایی هم ابداع کننده سایر سبک های موسیقیایی به نام رَگ تایم و بلوز هستند. این سبک از موسیقی در ابتدای سده بیستم ابداع شد. سپس در میان سیاهان آمریکایی رواج پیدا کرد. از آن زمان به بعد تا اکنون، این سبک از موسیقی دچار تغییر و تحول های بسیاری شده است.
جاز و بلوز هر دو در اواخر قرن نوزدهم در جنوب آمریکا متولد شدند و پس از آن به مناطق شمالی آمریکا رفتند و سبک‌های مختلفی از آن‌ها مشتق شد. ارتباط جاز و بلوز از آنجایی شروع شد که نوازندگان و خوانندگان بلوز از بداهه‌نوازی و بداهه‌خوانی استفاده کردند.
