پنجشنبه , ۹ فروردین ۱۴۰۳
دستگاه موسیقی ایرانی

دستگاه موسیقی چیست؟ + آشنایی بادستگاه های موسیقی ایرانی + معرفی هفت دستگاه موسیقی ایرانی

درست زمانی که هیچ کس موسیقی سنتی ایرانی را جدی نمی‌گرفت، علی اکبرخان خان فراهانی در زمان قاجار گوشه های مختلف را در قالب هفت دستگاه و پنج آواز جمع‌آوری کرد و به نظم در آورد و به این ترتیب موسیقی سنتی ایران شکل گرفت. موسیقی سنتی ایرانی که از آن به عنوان «موسیقی دستگاهی» نیز یاد می‌شود، شامل دستگاه‌ها، آواز‌ها، گوشه ها و … است. این موسیقی سالیان سال است که در میان مردم ایران رواج دارد و حتی روی موسیقی اصیل کشورهایی چون افغانستان، پاکستان، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و یونان نیز تاثیر گذاشته است. در این مقاله سعی داریم تا ۷ دستگاه اصلی موسیقی ایران را معرفی کنیم.


فهرست مطالب


دستگاه موسیقی چیست؟

در نگاه علمی، دستگاه‌های موسیقی به مجموعه‌ای از چند نغمه (گوشه) اطلاق می‌شود که با هم در گام، کوک و فواصل نت هم‌آهنگی دارند. البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله تئوری موسیقی را بخوانید. موسیقی سنتی دارای هفت «دستگاه» است. در واقع «دستگاه‌ها» مجموعه‌ای از گوشه‌ها هستند که بر اسا‌س منطقی درونی کنار هم قرار می‌گیرند و هر یک حال‌ و هوای خاصی را القا می‌کنند. مثلاً آن را پرهیجان می‌کنند یا غمگین یا حماسی و…

اما «دستگاه‌ها» به شیوه‌ای که ما امروزه آنها را می‌شناسیم از دوران قاجار در موسیقی ایران معمول شده‌اند و به واسطه‌ی داشتن گوشه‌ها، موسیقی ما را از تمام موسیقی‌ های دنیا متمایز می‌کنند. این گوشه‌ها در فرم‌های مختلفی چون پیش‌درآمد، درآمد، چهارمضراب، آواز، تصنیف و رِنگ تقسیم‌بندی می‌شوند.

مقایسه دستگاه ‌های موسیقی ایرانی با موسیقی دیگر کشورها چیست؟

مقایسه سایر دستگاه ‌های موسیقی ایرانی با موسیقی دیگر کشورها بخصوص کشورهای همسایه و همجوار شباهت و یکسان بودن ریشه برخی از دستگاه های موسیقی را نشان می‌دهد ولی این مطلب در مورد دستگاه همایون صادق نیست و به دلیل استفاده از یک گام خاص و تفاوت محسوس در گام بالا رونده و پایین رونده، دستگاه موسیقی همایون منحصر به فردترین دستگاه موسیقی ایرانی به شمار می‌رود.آهنگ رنگ فرح، کاروان، آهنگ اگر بار گران بودیم رفتیم و شد خزان گلشن آشنایی جواد بدیع زاده از آهنگهای معروف در این دستگاه هستند.

معرفی هفت دستگاه موسیقی ایرانی

موسیقی ایرانی شامل هفت دستگاه می باشد که در ادامه به معرفی آنها خواهیم پرداخت:

بررسی بهترین ساز برای شروع یادگیری بزرگسالان + نکات مهم جهت داشتن یک انتخاب خوب

۱- دستگاه شور

دستگاه شور یکی از دستگاه های بسیار بزرگ موسیقی ایرانی است که همانطور که از نام آن پیداست به موسیقی هایی که پر از شور و انرژی باشد گفته می شود و خیلی از موسیقی هایی که در هنگام جشن و پایکوبی می شنوید در این دستگاه موسیقی ساخته شده اند. نمونه ای از این دستگاه شور آلبوم یاد ایام استاد شجریان و به خصوص خود تصنیف یاد ایام است.البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله آموزش تئوری موسیقی و هارمونی را مطالعه کنید.

دستگاه شور

دلیل بزرگی دستگاه موسیقی شور این است که هر یک از دستگاه ‌ها دارای یک عده آوازها و الحان فرعی‌ هستند ولی شورغیر از آوازهای فرعی دارای ملحقاتی نیز هست که هر یک به تنهایی استقلال دارد. آوازهای مستقلی مانند ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی

البته باید متذکر شویم در دستگاه موسیقی شور که:

آواز بیات ترک که گاهی اوقات با نام بیات زند هم خوانده می شود به دلیل اینکه از نظر شنوایی حسی شبیه دستگاه ماهور ایجاد می‌‌کند در برخی مکاتب مثل مکتب آوازی اصفهان جزو دستگاه موسیقی ماهور دسته بندی می شود.البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله تمرین نت خوانی را مطالعه کنید.

۲- دستگاه موسیقی ماهور

آهنگ های شادی که روح شما را جلا می دهد جزو دستگاه موسیقی ماهور است که یکی از دستگاه های گسترده موسیقی ایرانی می باشد که حال و هوای کاملا شادی دارد.ماژور یکی از گام های اصلی موسیقی غربی است که دستگاه ماهور هم حال و هوای هم مشابه آن دارد، بعضی از زبان شناس ها می گویند واژه ماهور نیز تغییر یافته کلمه ماژور است، این دستگاه چند بخش دارد:

  • موسیقی منطقه سیستان و بلوچستان
  • موسیقی خراسان و لرستان
  • موسیقی آذری آذربایجان
دستگاه موسیقی ماهور

نمونه ی بسیار شناخته شده ی دستگاه ماهور آهنگ معروف مرغ سحر است که ساخته مرتضی نی داوود است، شروع این آهنگ کاملا الهام گرفته از درآمد ماهور است. نمونه های دیگر این دستکاه ز من نگارم خبر ندارد از آلبوم آهنگ وفا و ز دست محبوب از آلبوم شب وصل هم در این دستگاه خوانده شده اند.

۳- دستگاه نوا

به علت شباهت دستگاه موسیقی ایرانی نوا به دستگاه شور تشخیص این دو از هم نیاز به علم موسیقیایی دارد، اگر شناخت کافی از دستگاه شور داشته باشید می توانید به تفاوت نغمه های نوا با شور پی ببرید. البته در گذشته این دستگاه جزو دستگاه شور بوده است.البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله موسیقی سنتی چیست را مطالعه کنید.
دو نمونه ی بسیار زیبای این دستگاه، تصنیف رفتم در میخانه و آلبوم نوا مرکب خوانی از محمدرضا شجریان هستند. کنسرت نوا از حسین علیزاده که دو نوازی تار و تنبک است و آلبوم «نینوا» باز هم از حسین علیزاده از دیگر نمونه های این دستگاه هستند.

سبک‌موسیقی مورد علاقه شما کدام است؟ + آشنایی با تمام سبک‌ های موسیقی

گوشه های نوا:

اصلی ترین گوشه های نوا بدون ترتیب اجرا از این قرارند: نَهُفت، گردانیه (گردونیه)، گَوشت، تخت طاقدیس، بیات راجه، نیشابورک، عراق، خجسته، حسینی (حسین، ملک حسین)، عشاق، رَهاوی، بوسلیک، ناقوس (آواز ناقوس) شاه ختایی، و نیریز. دیگر گوشه هایی که در ردیف موسیقی ایرانی ذیل دستگاه نوا آمده اند عبارتند از: درآمدها، مُحَیِّر، کرشمه، حزین، عشیران، زنگوله، مَجُسلی، آواز مسیحی، رنگ نوا و رِنگ نستاری. برخی گوشه های نوا امر پرده گردانی به دستگاه ­های دیگر را ممکن میسازند.

۴- دستگاه موسیقی چهارگاه

این دستگاه، بهترین گزینه برای ساخت قطعات و تصانیف ملی-میهنی و حماسی است؛ به‌طوری که به زیبایی می‌تواند حالت شوق و افتخار وصف‌ناپذیری را در شنونده به وجود آورد.» اینها را در توضیح «چهارگاه» آورده‌اند.گفتیم «شور» مهم‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی است و به آن «مادر همه دستگاه‌ها» می‌گویند؛ اما برخی از اهالی موسیقی (مثل هرمز فرهت و دکتر داریوش صفوت)، دستگاه شور را به خاطر قدمت کمترش، به عنوان دستگاه اصلی نمی‌شناسند و «چهارگاه» را لایق این عنوان می‌دانند. مهم‌ترین و زیباترین مقامات ایرانی در این دستگاه اجرا شده است. چهارگاه گامی کاملاً ایرانی و خالص است.

 دستگاه موسیقی چهارگاه

گام آن مانند شور و همایون، پایین رونده و مثل گام ماهور و اصفهان بالارونده می‌باشد، چرا که در دو حالت محسوس است. یعنی می‌توان گفت که این گام، مخلوطی از گام سه‌گاه و همایون است و اگر نت دوم و ششم گام ماهور را ربع پرده کم کنیم، تبدیل به چهارگاه می‌شود.

در گام چهارگاه همیشه دو علامت نیم پرده برشو و دو علامت ربعی فرو شو با هم وارد شده‌اند و فواصل درجات این گام نسبت به تونیک عبارت‌اند از: دو نیم بزرگ، سوم بزرگ، چهارم درست، پنجم درست، ششم نیم بزرگ، هفتم بزرگ و هنگام، که دانگ‌های آن هم با یکدیگر برابرند. نت شاهد (تونیک) این دستگاه نیز در راست کوک «دو» است. حالت آغازین درآمدهای چهارگاه، با نت «لا» بسیار واضح و مشخص است و به این وسیله به راحتی می‌توان آن را از سایر گام‌ها تشخیص داد.

آکورد چیست؟ + تفاوت بین آکوردهای مهم در مقابل آکوردهای کوچک را بیاموزید

دستگاه چهارگاه ضمن دارا بودن شخصیت مستقل از بعضی جهات به دستگاه سه‌گاه شبیه‌است. نت‌های «ر کرن» و «لا کرن» مشخصه اصلی این دستگاه است. بدیهی است با جابجایی فواصل می‌توان این نت‌ها را تغییر داد.

گوشه های چهار گاه:

در آمد،پیش زنگوله، زنگوله،کرشمه، زنگ شتر، لزگی، چهارپاره، شب فرح، رهامی، شاه ختایی، حدی، زابل، مویه، بسته نگار، رجز، حصار، ناقوس،نحوی، مخالف، زنگوله در مخالف، نغمه، پهلوی، مغلوب، منصوری، معربد،تصنیف

۵- دستگاه سه گاه

این دستگاه بیشتر برای بیان احساس غم و اندوه که به امیدواری می‌گراید، مناسب است. آواز سه‌گاه بسیار غم‌انگیز و حزن‌آور است. محوری ترین و بااهمیت ترین گوشه ها در دستگاه سه گاه از این قرارند: ۱. درآمد ۲. زنگ شتر ۳. زابل ۴. مویه ۵. حصار ۶. مخالف ۷. مغلوب. امر جالب توجه در گوشه های دستگاه سه گاه این است که هر یک از آنها در دستگاه چهارگاه بدیلی همنام دارد. اگرچه مد در این دو دستگاه تفاوتی فاحش دارد، مشابهت گوشه های همسان تنها به لحاظ جای درجه های آنها است.

برای مثال در هر دو دستگاه دیده می شود که گوشه «زابل» بر درجه سوم دستگاه استوار است. دستگاه سه گاه را برادر دستگاه چهارگاه نیز نامیده اند. علت این لقب را همان دانسته اند که این دو دستگاه گوشه هایی را با نام مشابه با یکدیگر به اشتراک دارند. اما با وجود مشابهت گوشه های دستگاه سه گاه و چهارگاه، دانگ این دو دستگاه و فواصل نت های آنها کاملا با یکدیگر متفاوت هستند.

هر گاه در آواز سه گاه ملودی تغییر مقام دهد و مد آن عوض شود به آن مخالف میگویند. گفته میشود که مخالف سه گاه نام جدیدی است که ردیف ­نویسان بر مقام اصفهان قدیم گذارده اند. از جنبه ای دیگر برخی محققان تبار نام گذاری مخالف سه گاه را به تعزیه خوانی منسوب دانسته اند که مشتمل است بر موافق خوانی اولیا و مخالف خوانی اشقیا. آواز مخالف سه گاه نهیب زن و هجومی تعبیر شده است که در دانگ آخر خوانده می شود.

چگونه یک گروه موسیقی تشکیل دهیم؟ + راهنمای جامع و نهایی تشکیل گروه موسیقی

۶- دستگاه موسیقی همایون

این دستگاه به تناسب نام خود، حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد؛ ولی با این حال، زمینه اجرای بسیاری از لالایی‌ها و زمزمه‌های متداول در نقاط مختلف ایران است. همچنین از نغمه‌های این دستگاه در موسیقی زورخانه نیز استفاده می‌شود. گوشه‌های ردیفی این دستگاه عبارت‌اند از: چهارمضراب، درآمد اول،‌ درآمد دوم، زنگ شتر، چکاوک،‌ طرز، بیداد، نی‌داوود، سوز و گداز، لیلی و مجنون، راوندی، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، شوشتری، جامه‌دران، راز و نیاز، میگلی، رنگ فرح و…

 دستگاه موسیقی همایون

از لحاظ مرکب خوانی این دستگاه به دستگاه‌ سه گاه و دستگاه شور ارتباط دارد و وسعت این دستگاه را بیشتر می‌کند. به دلیل شباهت شور و همایون، با بم کردن نت سوم گام همایون به میزان نیم‌پرده می‌توان وارد شور شد. همایون را می‌توان به دستگاه چهارگاه نیز ارتباط داد و این کار با افزودن نیم‌پرده به نت ششم گام همایون و کم کردن ربع پرده از نت پنجم که گوشهٔ آواز منصوری را تداعی می‌کند انجام‌پذیر است.

ویژگی‌های گام همایون:

  • مثل گام شور پایین رونده است، زیرا در حالت صعود محسوس ندارد.
  • فواصل گام همایون به ترتیب عبارت است از:
  • دوم نیم بزرگ، دوم بیش بزرگ، نیم پرده، پرده، نیم پرده، پرده، پرده
  • دانگ‌های گام همایون مساوی نیستند، زیرا دانگ اول دارای یک دوم نیم بزرگ و یک دوم بیش بزرگ و یک دوم کوچک است و دانگ دوم از یک دوم کوچک و دو دوم بزرگ تشکیل می‌شود.

۷- دستگاه راست پنجگاه

می‌گویند زمانی که در دوران قاجاریه ردیف موسیقی ایرانی تدوین می‌شد، تدوین‌کنندگان آن ابتدا تعداد زیادی از گوشه‌ها را در دستگاه‌های ماهور، شور و متعلقات آن (همایون، اصفهان، سه‌گاه، چهارگاه و نوا) تقسیم کرده‌اند و آنچه باقی مانده را در دستگاه راست‌پنج‌گاه قرار داده‌اند. حدس دیگر آن است که دستگاه راست‌پنج‌گاه در واقع برای مرحله عالی فراگیری موسیقی ایرانی تدوین شده بوده تا نوازندگان برتر به کمک آن، با رموز مرکب‌نوازی و مرکب‌خوانی آشنا شوند.

دستگاه راست پنجگاه دو گوشه «درآمد راست» و «پنجگاه» را داراست. روایت های مختلف ردیف ساز و ردیف آواز حدود ۴۰ گوشه را برای راست پنجگاه برشمرده اند که بدون ترتیب اجرا عبارتند از: درآمد، زنگوله، خسروانی، زنگ شتر یا ناقوس، نغمه، روح افزا، پنج گاه، نیریز، عشاق، پروانه، زابل، بحر نور، بیات عجم، منصوری، عراق، اصفهانک، شوشتری گردان، نوروز صبا، نوروز عرب، نوروز خارا، فرنگ، قرچه، مبرقع، سپهر، محیر، حزین، آشور آوند، نفیر، راوندی، ماوراءالنهر، راک هندی، راک عبدالله، نیریز کبیر، نیریز صغیر، ابوالچپ، لیلی و مجنون، طرز، فرود.

ملودی چیست؟ + ویژگی ها و روش استفاده از آن در موسیقی چگونه است؟

دستگاه راست پنجگاه با دستگاه ماهور نسبت های متعددی دارد. برای نمونه «درآمد راست» منطبق بر «درآمد ماهور» است. بر اساس متون موسیقایی به جا مانده از دوره قاجار مانند روایت میرزا عبدالله فراهانی و کلیات یوسفی به نظر می رسد که راست پنجگاه و ماهور از همان دوران در حکم دو دستگاه منفک و مستقل به شمار می آمده اند. اما به علت فقدان نسخه های مکتوب از آوازهای این دو دستگاه تشخیص دقیق نقاط اشتراک و افتراق آن دو ممکن نیست.

سخن پایانی

شما در این مقاله با دستگاه های موسیقی ایرانی آشنا شدید. همچنین از روش های تشخیص آنها آگاه شدید. اگر سوال یا نظری دارید آن را در کامنت مطرح کنید تا در اسرع وقت توسط ما جواب داده شود.

سوالات متداول

آواز دشتی از متعلقات دستگاه شور چیست؟

از مشهورترین آثار در آواز دشتی به سرود ای ایران اثر روح‌الله خالقی می‌توان اشاره کرده، عارف قزوینی نیز بسیاری از تصنیف‌های خود را در این آواز ارایه کرده است. آواز دشتی را معمولاً در تار و سه‌تار با کوک لا («ر، لا، سل، دو») اجرا می‌کنند. یوسف فروتن آن‌را در کوک «ر، لا، فا، دو» اجرا می‌کرد.

آواز در موسیقی ایرانی چیست؟

آواز معمولاً قسمتی از دستگاه مورد نظر است که می‌توان آنرا دستگاه فرعی نامید. آواز از نظرفواصل با دستگاه مورد نظر یکسان یا شبیه بوده و می‌تواند شاهد و یا ایست متفاوتی داشته باشد. به‌طور مثال آواز دشتی از متعلقات دستگاه شور و از درجه پنجم آن بوده و به عنوان مثال اگر شور سل را در نظر بگیریم ،دارای نت شاهد و ایست ((ر)) می‌باشد. بدین ترتیب در آواز شور ملودی با حفظ فواصل دستگاه شور روی نت ((ر)) گردش می‌کند و در نهایت روی همان نت می‌ایستد. به‌طور کلی هر آواز پس از ایست موقت روی ایست خودش ،روی ایست دستگاه اصلی (در این‌جا شور) باز می‌گردد

پیشنهاد ما به شما

موسیقی هیپ هاپ

موسیقی هیپ هاپ چیست؟ + آشنایی با سبک هیپ هاپ

یکی از سبکهای مطرح در موسیقی، هیپ هاپ ( hip-hop music) است که در بین …

دیدگاهتان را بنویسید